egipatska umjetnost

egipatska umjetnost, amfora

egipatska umjetnost, počeci egipatske umjetnosti sežu u IV. tisućljeće pr. Kr. (kulture el-Badari, Marimde-Faiyum, Negade i dr.); u III. tisućljeću pr. Kr. u Staroj državi za prvih dinastija razvijala se osebujna umjetnost koja je ostala nepromijenjena više od dva tisućljeća. Od kraja IV. st. pr. Kr. u egipatsku umjetnost postupno prodiru helenistički utjecaji koji se poslije javljaju u koptskoj umjetnosti.

Vjerovanjem u zagrobni život rano se razvija grobna arhitektura; najstariji tip grobnice je mastaba (niska krnja piramida s prostorijama za obred i grobne priloge, ispod kojih je smještena komora sa sarkofagom). Iz mastabe se razvila stepenasta piramida, koja se isprva gradi od opeke, potom od kamena (piramida faraona Djosera, III. dinastija u Saqqari, podigao ju je Imphotep, prvi poznati graditelj u povijesti). Od faraona IV. dinastije (Keops, Kefren i Mikerin) grade se monumentalne piramide od opeke obložene kamenom oplatom. U njih se, zamršenim sustavom vertikalnih hodnika zakopava mumificirano tijelo faraona ili dostojanstvenika s brojnim grobnim prilozima. Uz piramide redovito se podiže hram okružen visokim zidom s nekoliko vrata (glavna su flankirana s dvama pilonima urešenima hijeroglifima s pothvatima vladara i pred kojima stoji obelisk), predvorja sa stupovima (koji imaju kapitele u obliku lotosa, papirusa ili palme) i svetišta. Hramovi često prerastaju u gradove hramove (Karnak, Luxor). Posebnu grupu predstavljaju hramovi u stijenama (kraljice Hatšepsut u Deir el-Bahri, hram u Abu Simbelu). U Novoj državi razvio se tip ophodnog hrama do kojega se dolazi alejom sfinga. Od profanih građevina otkriveni su ostaci faraonskih palača (Teba, Tell el-Amarna) i planski izgrađeni stambeni objekti.

egipatska umjetnost, Anubis

egipatska umjetnost, detalj ukrasa prijestolja faraona Tutankhamona s njegovim prikazom u društvu kraljice Ankhesenamun

egipatska umjetnost, zlatna pogrebna maska faraona Psusennesa I., Kairo, Egipatski muzej

Egipatska je skulptura također vezana za vjerovanje u prekogrobni život. Statue nisu prikaz realnog, nego simbol vječnog života; karakterizira ih frontalnost i statičnost te pojednostavnjenjem postignuta monumentalnost. U grobnicama je pronađen golem broj kipova i reljefa, često obojenih, u mramoru, alabastru, kamenu i drvu. Pretežito su likovi faraona (Ramzes II., Tutmozis III, Princ Rahotep i njegova žena), dostojanstvenika (Pisar) i likovi božanstava (Oziris, Amon). Često kipovi dosežu goleme dimenzije (sfinga kraj Gize, statue Ramzesa II. na ulazu u pećinski hram u Abu Simbelu, Memnosovi kolosi kraj Medinet Habua). Sitna plastika izrazito realističnih osobina vezana je uglavnom za figure običnih ljudi (obrtnik, polodjelac, vojnik, lađar, svirač itd.) i životinjske likove božanstava (krava Hator, ovan Amon) koja se stavljala u grobove kao pratnja kroz vječnost. Realistične tendencije dosegnule su vrhunac za faraona Amenofisa IV. u umjetnosti Tell el-Amarne (kip Amenofisa IV., glava njegove žene Nefertiti). Poslije tog razdoblja egipatska plastika vraća se na tradicionalne, pa čak i arhajske oblike, a u doba helenizma pada pod jak utjecaj grčke skulpture. Posebnu skupinu plastike čine raskošno urešeni sarkofazi optočeni dragim i poludragim kamenjem, obojenim upisnim hijeroglifima, raskošnim maskama pokojnika od zlata i emajla i sl. (Tutankhamonov sarkofag, XVIII. dinastija). Glavne značajka egipatskog reljefa je plošnost i nedostatak perspektivnog skraćivanja; figure su na plohu stavljene izolirano (glavne figure veće su od sporednih); glava, ruke i noge dane su u profilu, a oko i trup en face; likovi životinja redovito su u profilu. Reljefima su se prekrivali zidovi i stupovi hramova i grobnica; oni poput slikovnica prikazuju slijed nekog prizora (lov, ribolov, poljodjelske ili obrtničke radove, plesove, gozbe, kultne ili ratne prizore) uz tekstove koji objašnjavaju radnju; uz pisane spomenike oni su najautentičniji izvor za poznavanje kulturne i političke povijesti Egipta. Od monumentalnog slikarstva, koje u grobnicama ilustrira događaje iz života pokojnika, religiozne obrede i prizore iz prekogrobnog života, sačuvalo se razmjerno malo. Nekoliko primjeraka sačuvalo se iz Stare države (zidne slike iz groba u Medumu), dok većina potječe iz Srednje i Nove države. Katkad se u zidnom slikarstvu javlja uspješno naslikan krajolik (prizor lova u grobnici Nahta u Tebi). U grobnicama je nađen velik broj tehnički savršeno izvedenih predmeta umjetničkog obrta rafiniranih oblika (posuđe od keramike, alabastra, kamena, stakla, pokućstvo, raskošan nakit, brončano oružje, ukrasni predmeti od emajla, bjelokosti, plemenitih kovina i dr.). Nakon pada Nove države, prodora helenizma i rimske okupacije, domorodačko stanovništvo prihvaća kršćanstvo i nakon 451. odcjepljuju se od jedinstvene Crkve i osnivaju monofizitsku Koptsku crkvu. Spomenici koptske umjetnosti nose oznake staroegipatske, helenističke, rimske, bizantske i orijentalne umjetnosti. Zlatno doba koptske umjetnosti trajalo je od IV. do VIII. st. (Bijeli i Crveni manastir u Shagu), a svoja najznačajnija ostvarenja dala je u predmetima primijenjene umjetnosti (tekstil). Izdvajaju se koptski mumijski portreti rađeni tehnikom enkaustike iz nekropola u El Fayumu (I–VI. st.). Arapskim osvajanjem Egipat ulazi u sferu islamske kulture (El-Amrova mošeja u Kairu, VII. st.). Monumentalno graditeljstvo doseže punu zrelost za vladavine Fatimida (X–XII. st.); podižu se brojne mošeje (Ibn Tulunova s trijemom, 879; El-Akmarova 1125, mošeja bogata plastičkog ukrasa, obje u Kairu), medrese, raskošne rezidencije (dvor Fatimida u Kairu). Od XIII. st. prevladava u egipatskom graditeljstvu težnja prema monumentalnosti i reprezentativnosti (mauzolej Aš-Šafija, 1211; bolnica sultana Kalauna, 1285; mauzolej mameluka, XV. st., i mauzolej sultana Kait-beja 1474. u Kairu). U razdoblju turske vladavine građevna djelatnost stagnira; od rijetkih građevina ističe se džamija Muhameda-Alija XIX. st. Graditeljstvo u drugoj polovici XIX. i početkom XX. st. uglavnom je pod utjecajem europskog historicizma često obogaćenog elementima tradicionalnog egipatskoga graditeljstva (Egipatski muzej, arhitekt Marcel Dourgnon, 1902; Viktorijin koledž, arhitekt John Poltock, 1950, oboje u Kairu). Poslije 1952. dolazi do novog zamaha na svim umjetničkim područjima i svjesnog opredjeljenja za tradicionalne uzore i suvremena dostignuća. Grade se moderno ustrojene stambene četvrti (Port Said), izrađuju urbanistički planovi za rekonstrukciju Kaira (1955) i Aleksandrije (1958). Među istaknutim suvremenim arhitektima i urbanistima su: Achraf Sidki, M. Hajkal, N. Hebib, Maher Omar, Hassan Fathi i dr. Utemeljitelji moderne egipatske likovne umjetnosti su kipar Mahmud Muhtar (autor monumentalnog spomenika Buđenje Egipta u Kairu) te slikari Ahmed Sabri i Muhamed Nagi. Mlađa generacija traži inspiraciju u staroegipatskoj i koptskoj tematici; slikaju povijesne prizore i narativno-anegdotske motive s domoljubnom porukom, krajolike, marine, portrete i dr. (Said Abdel-Rasul, I. Eflatun, Gazbia Siri, D. Sakaf, Ahmed Sabri, Gamal El-Sagini i dr.). Brojni staroegipatski spomenici pod zaštitom su Uneska (piramide Kefrena, Keopsa i Mikerina u Gizi, Djoserova u Saqquari, pećinski hram u Abu-Simbelu te kompleks hramova u Luxoru i Karnaku).