bazilika, Maksencijeva bazilika u Rimu
bazilika, Sta Maria Maggiore, unutrašnjost, Rim
bazilika, Sv. Petar u Rimu
bazilika (grčki basiliké: kraljevski dvor, dvorana), tip javne građevine u antici; osnovni tip crkvenoga prostora kršćanskoga kulta. U antičkoj Grčkoj dvorana za arhonta bazileja; poslije naziv za svečane, reprezentativne dvorane. U rimskoj arhitekturi, bazilike se podižu na forumima: basilica forensis (tržnica, sudnica) i basilica domus (dvorana u termama, carskim palačama i kućama). U pravilu je longitudinalna građevina pravokutna tlocrta podijeljena stupovima na tri ili više brodova (naves), od kojih je srednji viši i širi od ostalih, iznad bočnih brodova u galerije (empore). Pokrivena je ravnim stropom, a od carskoga doba neke su bazilike bile nadsvođene (→ Maksencijeva bazilika u Rimu). Po uzoru na rimske bazilike, od IV. st. grade se kršćanske crkve, orijentirane zapad–istok, najčešće s tri broda, s polukružnom ili poligonalno oblikovanom apsidom koja je izbočena na istočnoj strani crkve, a postavlja se u osi srednjega broda od kojega je odijeljena trijumfalnim lukom. U apsidi je smješten oltar, koji s vremenom dobiva kameni pokrov na stupovima (ciborij, tabernakul). Uza zid apside nalazi se klupa za svećenike (subselija) s biskupskim sjedalom (katedrom). U prostoru za svećenike (prezbiteriju) nalaze se mjesto za pjevače (schola cantorum) i propovjedaonica (ambon) i taj je prostor odijeljen plutejima od dijela za vjernike. Poprečni brod (transept) gradi se između apside i brodova (tlocrt latinskoga križa). U V. st. u Siriji, a od VI. st. i u zapadnoj arhitekturi pojavili su se kao dodaci na istočnoj strani svetišta prothesis (prostorija za pripremanje žrtvenih darova) i diaconicon (za odlaganje svećeničkoga ruha i posuđa), od kojih su se poslije razvile apside na bočnim brodovima. Na ulazu u baziliku nalazi se unutrašnje dvorište ili narteks (prostor za nekrštene katekumene), a ispred ulaza atrij sa zdencem. Bazilike su najčešće pokrivene ravnim drvenim kasetiranim stropom. Najstarije ranokršćanske bazilike su San Paolo fuori le mura i Sta Maria Maggiore u Rimu te Sant’ Apollinare in Classe u Ravenni, a u Hrvatskoj monumentalan bazilikalni kompleks → Eufrazijane u Poreču (VI. st.). Od V. st. uz bazilike podižu se zvonici različitih oblika (okrugli, kvadratični i poligonalni). Za potrebe kulta od početka se grade krstionice (baptisteriji), palače za svećenstvo i biskupa, koji zajedno tvore bazilikalni kompleks. U Francuskoj i Njemačkoj od karolinškoga doba bazilikalni tip crkve počeo se mijenjati: glavni brod se produžio preko transepta te je nastao novi povišeni prostor kor, pod kojim se nalazi kripta. Oko 1100., umjesto ravnoga drvenog stropa, uvodi se kameno nadsvođivanje. U romanici se postupno mijenjaju elementi bazilike.